فکر گناه چه حکمی دارد؟

 دکتر عبدالصدیق آخوند کشمیری: ذهن انسان، موجودیتی فعال است که امور مختلفی بر آن عارض می شود و از آن می گذرد و مسلمان از آنجا که خود را در برابر مسائل مسئول می داند، در برابر افکار خود نیز بی ملاحظه و  بی دغدغه نمی گذرد. مسلمانان در مورد اعمالی که در شرع اسلام گناه محسوب می شود، از خطور فکر گناه نیز حساس می شوند؛ برای همین، برای فرد مسلمان این سوال پیش می آید که «فکر گناه چه حکمی دارد؟» و «آیا با فکر به گناه نیز مورد مؤاخذه قرار خواهد گرفت؟» برای یافتن جواب این سوال می بایست به متون اسلامی مراجعه شود. در این نوشتار، با توجه به روایات مختلف سعی بر این است که جواب کاملی أخذ شود که مطلب پیش رو به این بحث می پردازد.

 

عن أبي هريرة، قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: «إن الله [تعالى] تجاوز عن أمتي ما وسوست به صدورها، ما لم تعلم به أو تتكلم». متفق عليه. شرح المشكاة للطيبي الكاشف عن حقائق السنن (2/ 516). یعنی: «رسول الله (ص): همانا الله تعالی از امت من آنچه درون خود وی را به وسوسه می اندازد، مادامی که عمل نکند و یا سخن نگوید، عفو کرده است».

 

طیبی در شرح این روایت چنین می آورد: دو نوع وسوسه داریم، یکی ضروری و دیگری اختیاری. وسوسه ضروری که انسان نمی تواند آن را دفع کند و خود به خود به فکر خطور می کند، از تمامی امت های ادیان الهی، مشمول عفو و بخشش است زیرا الله تعالی آنچه را که در وسع بنده نباشد، تکلیف نمی کند.

 

اما وسوسه اختیاری یعنی آن وسوسه ای که شخص قصد انجام دارد و با فکر به آن لذت می برد، همانند اینکه دوست داشتن زنی بر ذهن وی خطور می کند و همیشه در ذهن می پروراند و هدفش رسیدن به آن است و دیگر گناهان. این نوع وسوسه را الله تعالی به فضل خود و برای تکریم و تشریف رسول الله (ص) از امت محمدی عفو کرده است و آخرین آیه سوره مبارکه بقره ناظر بر این است که می فرماید: «پروردگارا بار مکن ما را گرانی چنانکه بار کردی آن را بر آنان که پیش از ما بودند».

 

اما عقائد فاسدی که در ذهن هستند، از زمره وسوسه نیستند، بلکه بر آن مؤاخده خواهند شد. نووی از مازنی روایت کند که اگر کسی گناهی را در ذهن خود پرورش دهد و عزم انجام آن را داشته باشد، بر وی گناه نوشته خواهد شد و شیخ مازنی بین «همّ» و «عزم» تفاوت قائل شده است و روایات عفو امور ذهنی را تاویل به همّ کرده و عزم را گناه می شمارد. اما اکثر فقهاء و محدثین، قولی خلاف قول شیخ مازنی داشته و آن روایات را تاویل نکرده و بر ظاهر آن حکم می کنند.

 

قاضی عیاض گوید: عامه سلف صالح و اهل علم از فقها و محدثان، قائل هستند بر آنچه قاضی ابوبکر میگوید و به احادیثی که دال بر مؤاخده هستند، استناد می کنند و البته چنین گویند که آنچه به ذهن میرسد، گناهی غیر از آنچه که عزم و قصد میکند است و خود عزم و اصرار است که گناه خواهد بود و وقتی به عمل برسد، گناهی دیگر خواهد بود. پس اگر قبل عمل ترک کند، برای وی ثواب ترک نوشته خواهد شد. آنچه عفو است خواطری است که در ذهن جای نمی گیرد و با قصد و عزم همراه نمی شود (شرح الطيبي على مشكاة المصابيح المسمى بـ«الكاشف عن حقائق السنن» مؤلف: شرف الدين الحسين بن عبد الله الطيبي ،743هـ ،محقق: دکتر عبد الحميد هنداوي ناشر: مكتبة نزار مصطفى الباز (مكة مكرمة - رياض)).